Vraagtekens bij leestekens

 

Kommaneuker: een iets minder respectabele manier om te zeggen dat iemand een vitter, een muggenzifter is. Als vertaler met de werktalen Nederlands, Frans en Engels is dat soms nochtans precies wat van mij verwacht wordt: kommaneuken. Maar dan haast letterlijk, want de regels voor het gebruik en de plaatsing van leestekens verschillen nogal tussen die drie talen onderling, terwijl ze bovendien niet altijd even logisch in elkaar zitten.

Nederlands: de eenvoud zelve (?)

Neem nu het Nederlands. Een vrij eenvoudige algemene regel is: je plaatst een leesteken meteen na het woord, zonder spatie, en laat dat dan volgen door een spatie. Eenvoudig, niet? Wel, er is toch alleszins een uitzondering, namelijk die van het beletselteken … Volgens  “onzetaal.nl” plaats je daar “bij voorkeur” wel eerst een spatie, tenzij de drie puntjes dienen om een woord af te breken, dan plaats je geen spatie. Ze voegen er wel nog aan toe: “Veel uitgeverijen hanteren echter de regel dat er nooit een spatie voor een beletselteken komt”. Dus, eigenlijk mag je zo’n beetje doen wat je wil, maar de regel is nog altijd dat je wel een spatie moet plaatsen - bij voorkeur dan, wat ik toch een beetje een zwaktebod vind bij taalregels. Wat is het nu? Moet je er nu wel een plaatsen of niet?

Voor het Nederlands zijn de regels dus vrij eenvoudig, en die ene inconsistentie rond het beletselteken is gelukkig niet zo belangrijk, aangezien beide oplossingen als correct gelden.

Engels: de Oxford-komma

In het Engels kun je met dezelfde regels als het Nederlands aan de slag, dan maak je normaal geen fouten. Alleen hebben de Engelsen een eigenaardigheidje met de komma in een opsomming. We hebben het hier over de zogenaamde “Oxford comma” – in het Nederlands de Oxford- of Harvard-komma, of nog de seriële komma. In het Nederlands is de consensus als volgt: bij een opsomming plaats je een komma tussen ieder element van de opsomming, behalve wanneer je een voegwoord gebruikt:

Iedereen was er: Jan, Piet, Irene en Marie.

In het Engels wordt dat dan : They were all there: Jan, Piet, Irene, and Marie.

De komma na "Irene" is de Oxford-komma waar ik het over heb. Bij Engelstaligen is het echter al even erg als in het Nederlands en Frans, want de ene stijlgids zweert bij de Oxford-komma, terwijl de andere hem niet nodig vindt. Ik vond op www.grammarly.com volgend voorbeeldje waar de plaatsing van die komma wel degelijk een andere betekenis kan geven aan de zin:

- I called two plumbers, Jack and Steve.

- I called two plumbers, Jack, and Steve.

In de eerste zin kun je je de vraag stellen hoeveel mensen nu opgeroepen werden, twee of vier (twee loodgieters, genaamd Jack en Steve, dan wel twee loodgieters EN Jack en Steve)? In de tweede zin is zonder meer duidelijk dat het om vier personen gaat. Als je die zinnen vertaalt naar het Nederlands, merk je dat daar precies hetzelfde probleem zich stelt:

- Ik belde twee loodgieters, Jack en Steve.

- Ik belde twee loodgieters, Jack, en Steve.

Dus, ook in het Nederlands kan de plaatsing van een simpele komma je “head count” een stuk vereenvoudigen. Het verschil tussen het Nederlands en het Engels, is dat de Engelse aanhangers van de Oxford-komma hem overal plaatsen, ook in opsommingen waar geen dubbelzinnigheid dreigt. Ga het maar eens na: uw Word-spellingcheck duidt het steevast aan als een interpunctiefout als je de Oxford-komma niet gebruikt. In het Nederlands doen we dat vooralsnog niet. Kommaneuken op zijn best!

Frans: Vous n’êtes pas sérieux !

De Franse regels zijn een stuk minder eenduidig en eenvoudig, en ze verschillen vrij grondig van de Nederlandse en Engelse. In het Frans zet je immers - net als bij het Nederlands en Engels - geen spatie tussen het woord en de punt of de komma; tot daar geen probleem. Voor de andere leestekens geldt dan weer dat er wél een spatie moet komen, dus voor de dubbele punt, de kommapunt, het vraagteken, het uitroepteken, het beletselteken, enz.

Ja maar, hoor ik u al denken, als je zin dan net eindigt aan het einde van een regel dan komt het leesteken toch op de volgende regel terecht, moederziel alleen? Om een dergelijk probleem te vermijden bestaat er zoiets als de vaste spatie. Die plaats je door tegelijk op de spatiebalk en ctrl-shift te duwen. Die vaste spatie – in het Frans noemen ze dat een “espace inseccable” - zorgt ervoor dat je tekstverwerker het laatste woord, samen met de spatie en het leesteken als één geheel beschouwt, en ze zo altijd samenhoudt. Als je leesteken dan net niet meer op de regel past, dan gaat het woord samen met de spatie en het leesteken naar de volgende regel.

Franse spellingchecks zoals die van Le Robert rekenen het echt als fout aan als je geen vaste spatie plaatst voor een van de vermelde leestekens. Als je geen spatie plaatst, of een gewone spatie, dan zal je spellingcheck je dus op de vingers tikken. Een tip trouwens: de spellingcheck van Le Robert Correcteur kun je eenvoudig integreren in je MS-Office programma’s, zodat je er altijd een beroep op kunt doen, zowel in Word, Outlook als Excel. Deze Franse tool geeft naar mijn mening een betere ondersteuning dan de standaard spellingcheck.

Dezelfde regel geldt voor de aanhalingstekens, die dan voor het Frans ook nog eens niet dezelfde zijn als in het Nederlands of Engels. Je begint een quote in een Franse tekst dus met een Frans aanhalingsteken («)*, gevolgd door een vaste spatie (shift-ctrl-spatiebalk) en dan pas het eerste woord van de tekst. Aan het einde van de quote wordt het ook weer ingewikkeld, want het hangt ervan af of je afsluit met een punt of komma, dan wel een van de andere leestekens. In het eerste geval plaats je uiteraard de punt of de komma meteen na het laatste woord, gevolgd door een vaste spatie en dan het Franse aanhalingsteken (»). Bij de leestekens die je laat voorafgaan door een vaste spatie eindig je dan met vaste spatie, leesteken, vaste spatie, aanhalingsteken: « Ceci n’est pas une blague ! »

Geen wonder dat al die Franse boeken zoveel dikker zijn dan Nederlandse!

*Tegenwoordig herkent Word het als je in het Frans bezig bent, en zal het programma automatisch de Franse aanhalingstekens gebruiken, en waar nodig de vaste spatie invoegen. Mijn vertaalsoftware (XTM) doet dit echter niet, al geeft hij wel (soms, niet altijd) aan waar er een spatie ontbreekt.