Ieder jaar zijn er wel een
aantal landen die presidentsverkiezingen houden - wat ook niet verwonderlijk is,
want de republiek is intussen de meest voorkomende staatsvorm in de wereld.
Wanneer ze dat in de VS doen, zoals dit jaar in november, dan kijkt echt de
hele wereld mee. Maar, waar komt het woord vandaan, wat betekent het eigenlijk
en wie kwam er op het idee om het te gebruiken om het staatshoofd mee aan te
duiden?
Meneer de voorzitter
Een eerste belangrijke
constatering is dat ze het woord in zowat alle westerse talen gebruiken, meest
in de betekenis van leider of leidster van een vergadering, bedrijf, vereniging
of rechtbank, maar vooral van een land. Maar
de notie van leider/leidster is eigenlijk etymologisch niet helemaal correct.
Het woord is afgeleid van het Latijn ‘praesidere’, voorzitten. In het Frans
bestaat trouwens ook het werkwoord ‘présider’, dat precies dezelfde betekenis
heeft. Een ‘praesidens’ is dus in oorsprong iemand die een vergadering of een
raad voorzit, wat nog niet hetzelfde is als de organisatie leiden. Zie maar
naar onze kamer en senaat* : die hebben allebei een voorzitter (in het Frans een
Président/e) en, toegegeven, die man of vrouw heeft ook de leiding als het
aankomt op het aansturen van de vergadering van die organen. Het is een functie
met belangrijke verantwoordelijkheden, dat wel, maar niet te vergelijken met
die van staatshoofd. Ook in bedrijven en organisaties is de voorzitter veelal
iemand die een raad van bestuur voorzit, maar niet degene die belast is met de
dagelijkse leiding van de organisatie.
Mister President
De president als staatshoofd, als
leider van een land, is eigenlijk een redelijk recent verschijnsel. Een
president staat namelijk aan het hoofd van een republiek. Dat is een staatsvorm
die al ver teruggaat in de tijd. Denk maar aan o.a. de Romeinse republiek, de republieken
Venetië, Genua, Firenze, Siena, Novgorod, de Republiek der Zeven Verenigde
Provinciën (Nederland) en het kortstondige avontuur met het Engelse Gemenebest
(1649-1660). Geen van deze voorbeelden had echter een President, zie het
lijstje onderaan. De eerste President-staatshoofd lijkt die van de VS te zijn
geweest, toen dat land in 1776 zijn onafhankelijkheid van Groot-Brittannië
bevocht. George Washington was dus misschien wel de eerste ‘president’ (van
1789 tot 1797) in de geschiedenis wiens taakomschrijving wat uitgebreider was
dan het voorzitten van een vergadering. Na de VS was het hek van de dam, haast
overal waar nieuwe staten werden opgericht, kozen ze voor een republiek, onder
leiding van een president, behalve in Europa dan.
Monsieur le Président
Frankrijk werd na zijn revolutie
van 1789 wel een republiek, maar het duurde een tijdje voor ze daar met een
president gingen werken. Aanvankelijk hielden ze het bij een orgaan van vijf
raadsleden, het ‘Directoire’. Napoleon introduceerde in 1799 na een
staatsgreep de titel van ‘eerste consul’ (en dat was natuurlijk hijzelf).
Vervolgens werd Frankrijk een keizerrijk, dan weer een monarchie, en vanaf 1848
voor de tweede keer een republiek, nu voor het eerst ook met een ‘Président’
aan het hoofd van de staat. Dat was Louis-Napoléon Bonaparte, die president zou
zijn van 1848 tot 1852… om zich dan in navolging van zijn beroemde oom uit te
roepen tot keizer Napoleon III (laat u niet misleiden: er is nooit een Napoleon
II geweest – het nummer II werd overgeslagen uit respect voor de zoon van
Napoleon I, die nooit de kans kreeg om in de voetsporen van zijn pa te treden).
Volgt u nog?
Het is pas vanaf de Derde
Republiek (1870-1940) dat Frankrijk kan spreken van een vrijwel onafgebroken
opeenvolging van presidenten. Tijdens WO II werd de Republiek even onderbroken
door het Vichy-regime en later doordat het volledige land door de Duitsers werd
overgenomen, maar daarna gingen ze verder met een Vierde (1946-1958) en Vijfde
Republiek (1958 – heden), geleid door een Président.
Republieken in de meerderheid
Over het algemeen leken ze in
Europa gedurende de negentiende eeuw nog een (on)gezonde afkeer te hebben van
de republikeinse staatsvorm, en veel presidenten kwamen er dus niet bij op het
oude continent: Nederland was na 1815 niet langer een republiek, maar werd een
koninkrijk. Toen België onafhankelijk werd, in 1830, kozen ze – mede onder druk
van de Europese grootmachten – voor een monarchie als staatsvorm, en ook de
opeenvolgende nieuwe staten die in Europa ontstonden werden haast zonder
uitzondering monarchieën: Italië, Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, de
Balkanstaten…
Intussen telt de wereld – ook
Europa - meer republieken dan monarchieën, ook al wil dat dan weer niet altijd
zeggen dat de president overal dezelfde bevoegdheden heeft. In de VS, Brazilië,
Rusland en China is de President bijvoorbeeld politiek de hoogste leider van
het land, met een grote machtsconcentratie in zijn ‘nederige’ persoontje. Maar
in landen als Duitsland, Italië en Israël heeft de President meer een
ceremoniële titel, en ligt het effectieve bestuur in handen van de Eerste
Minister.
Presidenten zijn, jammer genoeg,
ook nog bijlange na niet altijd verkozen door het volk of zijn
vertegenwoordigers – en dan spreken we meestal over een dictatuur. Noord-Korea
spant de kroon: hier is de titel van president zelfs een familiezaak geworden,
iets wat ze van vader op zoon doorgeven – een echte dynastie dus, zoals bij
monarchieën het geval is.
En België? Dat is dus een
parlementaire monarchie en over wie er nu eigenlijk de leiding heeft in dit
land, wel daar kunnen we nog wel een tijdje over doorgaan. Een eenduidige
conclusie bereiken zal echter niet eenvoudig zijn…
* momenteel (juni 2020) wordt
de Belgische Senaat voorgezeten door Sabine Laruelle (MR), en de Kamer van Volksvertegenwoordigers
door Patrick Dewael(VLD). Het Vlaamse Parlement heeft als voorzitter Liesbeth
Homans (N-VA), en in het Waalse Parlement is dat Jean-Claude Marcourt (PS).
Flink wat presidenten dus, in België, maar het land wordt niet door hen geleid.
Wel is de regeringsleider van de deelregeringen een Minister-President, maar de
leider van het land is wel degelijk een Eerste Minister, en het staatshoofd,
dat is nog altijd een koning.
____________________________
Staatshoofden
van de ‘oude’ republieken
Romeinse
Republiek (van ca. 500 v.Chr. tot 27 v.Chr): Consul
Venetië
(726-1797): Doge
Genua
(1136-1476): Consul
Firenze
(1115-1531): Gonfaloniere (delle giustizia), ofwel Vaandeldrager (van de Gerechtigheid)
Siena
(1125-1555): Consul
Novgorod
(1136-1476): Aartsbisschop
De Zeven
Provinciën (Nederland – 1588-1795): Stadhouder
Engelse
Gemenebest (1649-1660): Lord Protector
____________________________
Wereldkaart
van de Monarchieën en republieken op heden – Grijze landen : republiek,
gekleurde landen zijn een of andere vorm van monarchie (Copyright Washington
Post)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten