Tarantinoesque of cruijffiaans?

 

"Sure, Kill Bill is a violent movie. But it's a Tarantino movie. You don't go to see Metallica and ask the fuckers to turn the music down." - Quentin Tarantino

 

Onlangs stootte ik eerder toevallig op volgend wist-je-datje: sedert 2018 is het woord Tarantinoesque opgenomen in de Oxford English Dictionary. De term verwijst uiteraard naar de filmmaker Quentin Tarantino en betekent zoveel als ‘gelijkend op de films van Quentin Tarantino, die gekend zijn voor hun expliciete en gestileerde gewelddadigheid, non-lineaire verhaallijn, cinematografische verwijzingen en scherpe dialogen ’ (vrij vertaald uit de omschrijving in het woordenboek).

Tot nader order heeft het woord nog niet onze Van Dale gehaald, maar je moet het meneer Tarantino wel nageven: er zijn niet veel mensen die een eigen woord krijgen in wat voor woordenboek dan ook. Hij speelt het zelfs nog bij leven klaar. Als liefhebber van zijn films, kan ik dit alleen maar toejuichen. Naast het feit dat dit aangeeft hoezeer zijn films gekenmerkt worden door een eigen stijl, en hoezeer ze de hele filmwereld beïnvloed hebben en nog altijd beïnvloeden, kun je het gewoon ook zien als een passend eerbetoon aan een groot filmmaker.

Fancy

Nu is zo’n woord dat afgeleid is van de naam van een persoon ook in het Nederlands niet uitzonderlijk. Met een fancy woord heet zoiets een eponiem, en u gebruikt ze om de haverklap in het dagelijkse leven, allicht zonder te beseffen dat ze verwijzen naar een persoon.

Er zijn natuurlijk de meest voor de hand liggende, namelijk de termen die we gebruiken voor allerlei wetenschappelijke eenheden, zoals joule, watt, newton, hertz, Kelvin, Celsius, Fahrenheit (*), farad, coulomb, volt, ampère, ohm, tesla, decibel, pascal. Het zal niemand verbazen dat dit eponiemen zijn, maar dit zijn nu niet bepaald woorden die de doorsneemens vaak bezigt.

Kafka natuurlijk

Een andere bekende naam in dit verband is die van Franz Kafka, de Tsjechische schrijver (1883-1924) die aan de oorsprong ligt van een hele reeks woorden in het Nederlands. Van Dale neemt volgende woorden op: Kafka, kafka, kafkabrigade, kafkaësk, kafkaiaans, kafkatest, kafkatoets. Dat zijn flink wat woorden, en als meneer Kafka nog leefde, dan mocht hij hier best wel trots op zijn. Anderzijds is het voor gelijk welke organisatie geen compliment als ze je omschrijven als kafkaësk of kafkaiaans. Van Dale omschrijft dit namelijk als volgt: “op raadselachtige wijze beangstigend, bedreigend (vooral door een overgeperfectioneerde samenleving die zich aan de controle van het individu onttrekt)”. Niet echt opbeurend!

Kafka is zo sterk dat de term ook in andere talen gemeengoed werd: het Frans (kafkaïen), het Engels (Kafkaesque) en het Duits (kafkaesk) hebben allemaal een lemma in hun toonaangevende woordenboeken, en daar stopt het niet. Ik bespaar je een opsomming van gelijkaardige termen, maar kan bevestigen dat ook o.a. het Deens, Italiaans, Noors, Pools, Russisch, Spaans, Zweeds een of meer eponiemen hebben die naar de Tsjech verwijzen.

Maar Kafka is dus een voor de hand liggend voorbeeld, net als de woorden sadisme, masochisme en saxofoon. Ik vertel niets nieuws als ik hieraan toevoeg dat de termen afgeleid zijn van de heren Adolph Sax, Leopold von Sacher-Masoch en Markies De Sade – in omgekeerde volgorde uiteraard. Ik kan zo nog wel een tijdje doorgaan met de gekende voorbeelden als diesel, colbert, sandwich, zeppelin enz.

Een kiekje van een cruijffiaanse beurs

Maar je hebt er ook wel een paar verrassende. Wist je bijvoorbeeld dat het woord ‘beurs’ in de betekenis van ‘handelsplaats’ afgeleid is van de naam van de adellijke familie Van der Beurse. Die familie zou in de vijftiende eeuw in Brugge een herberg gehad hebben nabij de Brugse markt, en zo aan de oorsprong hebben gestaan van de term ‘beurs’ voor ‘handelsplaats’, niet alleen in het Nederlands, maar ook in andere Europese talen.

Een andere onverwachte term in de lijst is ‘kiekje’. Deze andere benaming voor ‘fotootje’ zou afgeleid zijn van de Leidse fotograaf Israël Kiek (1811-1899). De man had vanaf 1858 in Leiden een fotozaak, en stond gekend om zijn foto’s van Leidse studentengroepen. Zo’n groep dronken studenten fotograferen bij nacht en ontij was geen sinecure, en dus waren de foto’s niet altijd even scherp en gaven ze de indruk inderhaast gemaakt te zijn: een kiekje.

Dat laatste voorbeeld is wel speciaal, omdat het in de lijst een van de weinige woorden is die enkel in het Nederlands voorkomen. Eponiemen hebben immers de neiging om in verschillende talen overgenomen te worden. Het zijn dus vaak ook leenwoorden – behalve het eerder vermelde beurs, is de term heel vaak ontstaan in een andere taal.

Een hele interessante term, ook specifiek voor het Nederlands die ik jullie niet wil onthouden is ‘cruijffiaans’, officieel opgenomen in Van Dale sedert april 2018. Van Dale geeft volgende omschrijving: “zoals van, eigen aan de Nederlandse voetballer en trainer Johan Cruijff (1947-2016) – cruijffiaans taalgebruik: raadselachtige, diepzinnig aandoende uitspraken die niet altijd de regels van de logica lijken te volgen”. Toen ik dit las, schoot me meteen volgende uitspraak te binnen: “Ieder nadeel heb ze voordeel”(sic). Maar ik vond nog een paar pareltjes van cruijffiaanse uitspraken, waar ik graag nog een kenmerk aan toevoeg, namelijk dat ze taalkundig ook niet altijd vlekkeloos zijn:

“Voordat ik een fout maak, maak ik die fout niet.”

“Als je ergens niet bent, ben je of te vroeg, of te laat.”

“Als wij de bal hebben, kunnen hun niet scoren.”

“Mensen moeten harder gaan rijden. Dan zijn ze sneller van de weg, dus zijn er minder files.”

 

 

 

* Waarom zijn Kelvin, Celsius en Fahrenheit met hoofdletter, en de andere woorden niet? Wel, die drie zijn strikt gezien geen wetenschappelijke eenheden, maar toevoegingen aan de eenheid ‘graad’ die we gebruiken om de temperatuur weer te geven. De toevoeging Kelvin, Celsius of Fahrenheit moet aangeven volgens welke gradenschaal we werken, maar de eenheid hier is graad. Alle andere woorden in het lijstje zijn eenheden, rechtstreeks afgeleid van de naam van een wetenschapper, vaak diegene die ze definieerde.

·         joule: eenheid van energie, eenheid van elektrische arbeid, eenheid van energiewaarde van levensmiddelen (i.p.v. calorie)

·         watt: vermogen

·         newton: kracht

·         hertz: eenheid waarin het aantal trillingen per seconde wordt uitgedrukt, m.n. van radio- of geluidsgolven

·         farad: elektrische capaciteit (lading van 1 coulomb per volt)

·         coulomb: hoeveelheid elektrische lading die verplaatst wordt bij een stroomsterkte van 1 ampère

·         volt: elektrische spanning

·         ampère: elektrische stroomsterkte

·         ohm: elektrische weerstand

·         tesla: magnetische inductie

·         decibel: bij geluid – de verhouding tussen omvang (hardheid) en hoogte (intensiteit); i.v.m. glasvezels – het vermogen om licht te bewaren

·         pascal: druk – 1 pascal is 1 newton per m²

Een jarenlange liefde: het Franse chanson.

Je vous parle d’un temps

Que les moins de vingt ans

Ne peuvent pas connaître 

            Charles Aznavour, ʺLa Bohèmeʺ

 

Als vertaler Frans is het haast vanzelfsprekend dat ik een groot liefhebber ben van het Franse chanson. Ik ben ook geboren in de vroege jaren zestig, en heb dus de periode meegemaakt waarin dat Franse chanson ook in Vlaanderen op heel wat bijval kon rekenen. Het is nu wel anders, en daar verliezen we toch wel wat mee, want ook nu nog komt er in de Franstalige wereld wel af en toe een nieuwe ster op.

Ik had dan ook aan mijn vrienden BNI-leden gevraagd om eens hun top 3 van het Franse chanson op te maken. Ik gaf meteen mijn persoonlijke top 3 op:

“La Bohème” – Charles Aznavour

“Ne me quitte pas” – Jacques Brel

ʺLe Sudʺ - Nino Ferrer

Nu is hier wel een klein probleempje mee: mijn top drie bestaat immers voornamelijk uit oude nummers: “La Bohème” is van 1965, “Ne me quitte pas” is van 1959 en “Le Sud” is het jongste lied in dit gezelschap. Het nummer werd in 1975 uitgebracht. Zijn er dan geen jonge Franse artiesten die het vermelden waard zijn? Jazeker, alleen is het wat moeilijker om ze te leren kennen als Vlaming, omdat er bijlange na niet meer zoveel aandacht is voor het Franstalige lied op onze Vlaamse radiozenders als in de jaren zestig en zeventig.

Even tussen haakjes, een verrassend weetje: Nino Ferrer, de man van “Le Sud”, is dezelfde artiest die het humoristische nummer “Le Téléfon” uitbracht – u weet wel het nummer van : “Gaston y a l’téléfon qui son”. Ik kan moeilijk twee nummers van dezelfde artiest bedenken die verder uit elkaar liggen dan deze twee.

Maar, revenons à nos moutons: ik ben de laatste jaren vooral fan van Zaz, de alias van de Française Isabelle Geffroy, die in Vlaanderen een bescheiden hit had met “Je veux”, intussen ook al 10 jaar geleden. Ze heeft nog zoveel andere goede nummers, waar je in Vlaanderen haast nooit iets over hoort. Prachtig van haar vind ik o.a. “Si jamais j’oublie”. Een nummer dat echt past in de traditie van het Franse chanson, zowel muzikaal als qua tekst.

En als je het over recente(re) Franstalige artiesten wilt hebben, dan moet je zeker onze eigen Stromae vermelden (“Formidable”, “Papaoutai”, “Ta fête”). Jammer dat het wat stil is geworden rond deze man, want dit was echt een verfrissend talent, waar ook in Vlaanderen heel wat aandacht voor was. Zijn echte naam: Paul Van Haver (Etterbeek, °1985).

Nog uit eigen land: Angèle. Deze jongedame (Ukkel, °1995) bracht in 2018 haar eerste album uit, en het was meteen raak, ook in Vlaanderen. Een speciale vermelding voor de nummers “Balance ton quoi” en “Je veux tes yeux”. Van haar verwacht ik de komende jaren nog heel veel moois.

Een andere jonge artieste waar ik graag aandacht voor wil vragen, is de Canadese Cœur de Pirate, in het gewone leven Béatrice Martin. Ook zij had in Vlaanderen een bescheiden hit met het in 2011 uitgebrachte “Adieu”, maar deze jongedame (°1989) is echt een uitzonderlijk talent, die ook al de muziek mocht maken voor de TV-reeks “Trauma”. Wie op Spotify zit, moet maar eens de afspeellijst “This is Cœur de Pirate” afspelen; daar zitten enkele pareltjes in, en haar Canadese accent is soms aandoenlijk.

Wie dit leest en graag aandacht wil voor een bepaalde jonge Franstalige artiest, aarzel niet om het te delen op de facebookpagina van Charon:

(https://www.facebook.com/CharonTranslationConsultancy).

Er is zoveel dat je kunt schrijven over het Franse chanson, en er zijn zoveel artiesten die een vermelding verdienen. Dat is het nadeel van een top 3: kiezen is verliezen. Achteraf vind je het altijd jammer dat je deze of gene artiest niet hebt opgenomen. Als je enkel Aznavour of Brel neemt: die hebben nog zoveel mooie nummers uitgebracht, die in die top 3 van mij niet misstaan zouden hebben. Maar ik wil vooral graag een eervolle vermelding geven aan enkele misschien minder bekende nummers of artiesten.

Op één zet ik dan Bourvil met “Un clair de lune à Maubeuge”. Nu is Bourvil zelfs voor de jongere generatie niet helemaal onbekend, maar dan als acteur. Hij is namelijk de tegenspeler van Louis de Funès in “La Grande Vadrouille”, nog altijd een van de meest succesvolle films in de Franse filmgeschiedenis. Maar Bourvil was ook chansonnier, en ik wil de lezer graag oproepen om eens kennis te maken met “Un clair de lune à Maubeuge”, vooral tekstueel een pareltje.

Een tweede nummer dat ik hier wil vermelden, eveneens met een humoristische tekst, is “Il” van Les Négresses Vertes. Het nummer brengt het trieste verhaal van een verlopen figuur die “drinkt om te vergeten dat hij leeft, en slaapt om te vergeten dat hij drinkt”.

Il boit pour oublier qu’il vit

Il dort pour oublier qu’il boit  

En tot slot – maar kiezen is ook hier verliezen – kom ik graag uit bij Gilbert Bécaud, die we natuurlijk allemaal wel kennen van “Nathalie”, “Et maintenant”, “L’important c’est la rose”... Maar ik heb het ook heel hard voor zijn nummer “Quand il est mort le poète”. Een niemendalletje over het verscheiden van een dichter, maar o zo mooi.

 

Andere (heel) eervolle vermeldingen:

“Mourir d’aimer” – Charles Aznavour

“Et si tu n’existais pas” – Joe Dassin

ʺDernière danseʺ - Indila

ʺLe vent nous porteraʺ - Noir Désir

ʺLa chanson des vieux amantsʺ - Jacques Brel

ʺPort cotonʺ -Zaz

ʺ(Il est 5 Heures) Paris s’éveilleʺ - Jacques Dutronc of An Pierlé (beide versies vind ik mekaar waard)

ʺElle était si jolieʺ - Alain Barrière

ʺLa tribu de Danaʺ - Manau