"Sure, Kill Bill is a violent movie. But it's a Tarantino movie. You don't go to see Metallica and ask the fuckers to turn the music down." - Quentin Tarantino
Onlangs stootte ik eerder
toevallig op volgend wist-je-datje: sedert 2018 is het woord Tarantinoesque
opgenomen in de Oxford English Dictionary. De term verwijst uiteraard naar de filmmaker
Quentin Tarantino en betekent zoveel als ‘gelijkend op de films van Quentin
Tarantino, die gekend zijn voor hun expliciete en gestileerde gewelddadigheid,
non-lineaire verhaallijn, cinematografische verwijzingen en scherpe dialogen ’
(vrij vertaald uit de omschrijving in het woordenboek).
Tot nader order heeft het woord
nog niet onze Van Dale gehaald, maar je moet het meneer Tarantino wel nageven:
er zijn niet veel mensen die een eigen woord krijgen in wat voor woordenboek
dan ook. Hij speelt het zelfs nog bij leven klaar. Als liefhebber van zijn
films, kan ik dit alleen maar toejuichen. Naast het feit dat dit aangeeft
hoezeer zijn films gekenmerkt worden door een eigen stijl, en hoezeer ze de
hele filmwereld beïnvloed hebben en nog altijd beïnvloeden, kun je het gewoon
ook zien als een passend eerbetoon aan een groot filmmaker.
Fancy
Nu is zo’n woord dat afgeleid is
van de naam van een persoon ook in het Nederlands niet uitzonderlijk. Met een fancy
woord heet zoiets een eponiem, en u gebruikt ze om de haverklap in het
dagelijkse leven, allicht zonder te beseffen dat ze verwijzen naar een persoon.
Er zijn natuurlijk de meest voor
de hand liggende, namelijk de termen die we gebruiken voor allerlei
wetenschappelijke eenheden, zoals joule, watt, newton, hertz, Kelvin, Celsius,
Fahrenheit (*), farad, coulomb, volt, ampère, ohm, tesla, decibel, pascal. Het
zal niemand verbazen dat dit eponiemen zijn, maar dit zijn nu niet bepaald woorden
die de doorsneemens vaak bezigt.
Kafka natuurlijk
Een andere bekende naam in dit
verband is die van Franz Kafka, de Tsjechische schrijver (1883-1924) die aan de
oorsprong ligt van een hele reeks woorden in het Nederlands. Van Dale neemt volgende
woorden op: Kafka, kafka, kafkabrigade, kafkaësk, kafkaiaans, kafkatest,
kafkatoets. Dat zijn flink wat woorden, en als meneer Kafka nog leefde, dan mocht
hij hier best wel trots op zijn. Anderzijds is het voor gelijk welke
organisatie geen compliment als ze je omschrijven als kafkaësk of kafkaiaans. Van
Dale omschrijft dit namelijk als volgt: “op raadselachtige wijze beangstigend,
bedreigend (vooral door een overgeperfectioneerde samenleving die zich aan de
controle van het individu onttrekt)”. Niet echt opbeurend!
Kafka is zo sterk dat de term ook
in andere talen gemeengoed werd: het Frans (kafkaïen), het Engels (Kafkaesque)
en het Duits (kafkaesk) hebben allemaal een lemma in hun toonaangevende
woordenboeken, en daar stopt het niet. Ik bespaar je een opsomming van
gelijkaardige termen, maar kan bevestigen dat ook o.a. het Deens, Italiaans, Noors,
Pools, Russisch, Spaans, Zweeds een of meer eponiemen hebben die naar de Tsjech
verwijzen.
Maar Kafka is dus een voor de hand liggend voorbeeld, net als de woorden sadisme, masochisme en saxofoon. Ik vertel niets nieuws als ik hieraan toevoeg dat de termen afgeleid zijn van de heren Adolph Sax, Leopold von Sacher-Masoch en Markies De Sade – in omgekeerde volgorde uiteraard. Ik kan zo nog wel een tijdje doorgaan met de gekende voorbeelden als diesel, colbert, sandwich, zeppelin enz.
Een kiekje van een
cruijffiaanse beurs
Maar je hebt er ook wel een paar
verrassende. Wist je bijvoorbeeld dat het woord ‘beurs’ in de betekenis van
‘handelsplaats’ afgeleid is van de naam van de adellijke familie Van der Beurse. Die familie zou in de vijftiende eeuw in Brugge een herberg gehad hebben
nabij de Brugse markt, en zo aan de oorsprong hebben gestaan van de term
‘beurs’ voor ‘handelsplaats’, niet alleen in het Nederlands, maar ook in andere
Europese talen.
Een andere onverwachte term in de
lijst is ‘kiekje’. Deze andere benaming voor ‘fotootje’ zou afgeleid zijn van
de Leidse fotograaf Israël Kiek (1811-1899). De man had vanaf 1858 in Leiden
een fotozaak, en stond gekend om zijn foto’s van Leidse studentengroepen. Zo’n
groep dronken studenten fotograferen bij nacht en ontij was geen sinecure, en dus
waren de foto’s niet altijd even scherp en gaven ze de indruk inderhaast
gemaakt te zijn: een kiekje.
Dat laatste voorbeeld is wel speciaal,
omdat het in de lijst een van de weinige woorden is die enkel in het Nederlands
voorkomen. Eponiemen hebben immers de neiging om in verschillende talen
overgenomen te worden. Het zijn dus vaak ook leenwoorden – behalve het eerder
vermelde beurs, is de term heel vaak ontstaan in een andere taal.
Een hele interessante term, ook specifiek
voor het Nederlands die ik jullie niet wil onthouden is ‘cruijffiaans’,
officieel opgenomen in Van Dale sedert april 2018. Van Dale geeft volgende
omschrijving: “zoals van, eigen aan de Nederlandse voetballer en trainer Johan
Cruijff (1947-2016) – cruijffiaans taalgebruik: raadselachtige, diepzinnig
aandoende uitspraken die niet altijd de regels van de logica lijken te volgen”.
Toen ik dit las, schoot me meteen volgende uitspraak te binnen: “Ieder nadeel
heb ze voordeel”(sic). Maar ik vond nog een paar pareltjes van cruijffiaanse uitspraken,
waar ik graag nog een kenmerk aan toevoeg, namelijk dat ze taalkundig ook niet
altijd vlekkeloos zijn:
“Voordat ik een fout maak, maak
ik die fout niet.”
“Als je ergens niet bent, ben je
of te vroeg, of te laat.”
“Als wij de bal hebben, kunnen
hun niet scoren.”
“Mensen moeten harder gaan
rijden. Dan zijn ze sneller van de weg, dus zijn er minder files.”
* Waarom zijn Kelvin, Celsius en
Fahrenheit met hoofdletter, en de andere woorden niet? Wel, die drie zijn
strikt gezien geen wetenschappelijke eenheden, maar toevoegingen aan de eenheid
‘graad’ die we gebruiken om de temperatuur weer te geven. De toevoeging Kelvin,
Celsius of Fahrenheit moet aangeven volgens welke gradenschaal we werken, maar
de eenheid hier is graad. Alle andere woorden in het lijstje zijn eenheden,
rechtstreeks afgeleid van de naam van een wetenschapper, vaak diegene die ze
definieerde.
·
joule: eenheid van energie, eenheid van
elektrische arbeid, eenheid van energiewaarde van levensmiddelen (i.p.v.
calorie)
·
watt: vermogen
·
newton: kracht
·
hertz: eenheid waarin het aantal trillingen per
seconde wordt uitgedrukt, m.n. van radio- of geluidsgolven
·
farad: elektrische capaciteit (lading van 1
coulomb per volt)
·
coulomb: hoeveelheid elektrische lading die verplaatst
wordt bij een stroomsterkte van 1 ampère
·
volt: elektrische spanning
·
ampère: elektrische stroomsterkte
·
ohm: elektrische weerstand
·
tesla: magnetische inductie
·
decibel: bij geluid – de verhouding tussen omvang
(hardheid) en hoogte (intensiteit); i.v.m. glasvezels – het vermogen om licht
te bewaren
·
pascal:
druk – 1 pascal is 1 newton per m²
Geen opmerkingen:
Een reactie posten