Q, x en y: het miskende trio

Q, x en y: het miskende trio

“A synonym is a word you use when you can’t spell the other one.” Baltasar Gracián

Mijn vrouw en ik spelen haast dagelijks een of twee spelletjes scrabble op de tablet – waar het eigenlijk Wordmaster heet -, en laatst hadden we het er nog over hoe de letters q, x en y echte rotzakjes zijn om op je virtuele letterplankje te krijgen.

Pas op, er zitten er nog wel een paar vervelende in – de c en de h, bijvoorbeeld, daar kun je haast enkel iets zinvols mee aanvangen als je ze samen hebt. Maar het eerder vernoemde drietal spant toch echt wel de kroon. Wat meteen verklaart waarom ze zoveel punten waard zijn (resp. 10, 8 en 8). Maar het is door scrabble te spelen dat het je opvalt hoe weinig deze letters kunnen gebruikt worden in het Nederlands.

Frequentie

Ik wou wel eens weten hoe vaak die letters nu voorkomen in onze taal. Mijn Van Dale is nog een oud exemplaar van net na de nieuwste spellingswijziging – u weet wel, toen ze eindelijk besloten dat het nu eens moest gedaan zijn met die twee spellingen (progressieve en voorkeursspelling). Als ik hierin ga kijken op die letters, dan krijgt de q 94 lemma’s, de x heeft er 46 en de y, ocharme 32. Maar op die manier krijg je natuurlijk enkel de woorden die beginnen met die letters.

Internet is een fantastisch instrument om eens te gaan zoeken naar “woorden met een q, x, of y”, waar dan ook in het woord. Ik kwam met nogal uiteenlopende resultaten: voor de q kreeg ik een totaal van tussen de 134 en de 485 woorden, voor de x 361 tot 401 en voor de y vond ik niet zo snel meer dan 1 site met een lijstje (www.wordcheat.nl) , maar die tikte wel af op 1078 woorden. Als je weet dat er in de laatste versie (die van 2015) van Van Dale zo’n 260.000 woorden staan, dan kom je echt op een pover resultaat uit voor deze drie letters : de q en de x halen elk maximaal 0,18% van de woorden, de y komt voor in 0,40% van alle woorden in Van Dale.

Verstotelingen van het alfabet

Maar goed, eigenlijk vertel ik hier enkel wat iedereen al weet : deze letters zijn echt de verstotelingen van ons alfabet. Voor de q komt daar dan nog bij dat je ze haast enkel kan gebruiken samen met een u (enige uitzonderingen zijn burqa, qat en IQ, maar die eerste is ook al weinig gebruikelijk in die schrijfwijze. IQ is dan weer met twee hoofletters en daardoor strikt gezien niet geldig in scrabble). Voor de scrabble- of wordfeudspeler is de q een kleine nachtmerrie, en de x of de y zijn al niet veel bruikbaarder.

Alternatieven

Natuurlijk, scrabble of wordfeud zijn povere redenen om het gebruik van deze of gene letter in een taal te verantwoorden. Waarom ze dan wel gebruiken? Achter alles zijn er perfect valabele alternatieven voor elk van deze drie letters: kw voor de q, ks voor de x en i, ij of j voor de y. Maar dan bots je natuurlijk op de argumenten van de traditionalisten, die vinden dat die letters een erfenis zijn van de oorsprong van die woorden, en op die manier duidelijk maken waar ze vandaan komen. De etymologie, weet je wel.

Je kunt dit een zwak argument vinden, maar uiteindelijk is dat het argument dat het haalde toen beslist werd om af te stappen van de twee spellingen. Alhoewel ze hierin toch ook niet altijd… wel ja, consequent geweest zijn. Waarom bijvoorbeeld in consequent wel de q behouden, en tegelijk niet kiezen voor qualiteit maar wel voor kwaliteit? Of omgekeerd : waarom is het niet consekwent geworden – maar wacht eens, zou konsekwent dan niet nog euh … consequenter geweest zijn?

U snapt me wel: uiteindelijk is dit een veel te ingewikkelde kwestie (questie?), om ze hier even vlug te gaan oplossen. Zucht…

Alles bij het oude

Je kunt argumenten aandragen voor deze of gene schrijfwijze tot de aarde een platte schijf is – iets waar sommigen trouwens ook nog altijd argumenten voor blijven aandragen, maar dat is een ander verhaal. In ieder geval hebben we ons tot nader bericht te schikken naar de schrijfwijze die we terugvinden in Van Dale en het Groene Boekje. Dus blijven de q, de x en de y bij het Wordmaster of scrabble spelen voor tandengeknars zorgen. Maar hé, als het je dan eens lukt om – ik zeg maar wat - equinox te leggen op 3 x woordwaarde, en mét de q op 2 x letterwaarde, dan kun je in één klap 165 punten halen… Is dat het vele tandengeknars niet waard?